Voor een concertpianist is het een ramp als je je rechterhand niet kunt gebruiken. Het gebeurde Paul Wittgenstein in de twintiger jaren van de vorige eeuw, en Folke Nauta in onze tegenwoordige tijd. Beide mannen waren en zijn niet voor één gat te vangen, en ze blijven spelen. Al was het dan met één hand.
Folke Nauta.
Paul Wittgenstein was slachtoffer van de Eerste Wereldoorlog. Hij verloor als frontsoldaat zijn rechterarm. Maar Wittgenstein had twee ijzers in het vuur: een enorme wilskracht en een bijna onmetelijk familievermogen. Hij was vastbesloten concertpianist te blijven, en daarom had hij repertoire nodig dat met de linkerhand gespeeld kon worden. Hij gaf aan allerlei componisten opdrachten om werken te schrijven voor de linkerhand: kamermuziek, pianotrio’s, en hele concerten. Beroemd is het fantastische pianoconcert voor de linkerhand van Maurice Ravel, dat nog vaak wordt uitgevoerd.
Over naar Folke Nauta. Hij is een bekende concertpianist, maar kan sinds enkele jaren zijn rechterhand niet meer gebruiken wegens zogeheten focale dystonie. Hij kende natuurlijk het beroemde werk van Ravel, maar ondernam een speurtocht naar de andere werken die zich ergens in de nalatenschap van de familie Wittgenstein moesten bevinden. Hij vond veel en is bezig ze met collega-musici uit te voeren en op cd te brengen. “Veel stukken zijn nog nooit eerder op cd uitgebracht,” zegt Nauta. “Sommige stukken zijn zelfs nog nooit eerder uitgevoerd.”
Paul Wittgenstein aan de piano. Foto: Bernard Fleischer Moving Images
Moeilijke types
Wittgenstein leerde zichzelf nog in Russische krijgsgevangenschap piano spelen met alleen de linkerhand. Hij had geen piano, en oefende op een kistje waarop hij de toetsen had getekend. Wittgenstein was een bijzondere man. Nauta: “Zijn hele leven was eigenlijk een aaneenschakeling van bizarre gebeurtenissen, gekoppeld aan een enorme koppigheid. Dat heeft hem er doorheen gesleept.” De vastberadenheid, ook in omstandigheden die hopeloos lijken, schijnt een typische trek geweest te zijn van de Wittgensteins. Ook Pauls broer, de filosoof Ludwig die in Engeland wereldfaam vergaarde, had zo’n vasthoudend karakter.
De ouders van Paul Wittgenstein behoorden tot de rijkste families van de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie. Muziek was voor de hele familie van levensbelang. In huize Wittgenstein stonden zeven vleugels en grote componisten als Johannes Brahms, Richard Strauss en Gustav Mahler traden er op. De onderlinge verhoudingen tussen vader, moeder en de negen kinderen waren echter ronduit slecht te noemen, waardoor het gezin op dramatische wijze uiteenviel. Drie broers pleegden zelfmoord, drie zwagers werden krankzinnig en twee zussen leverden zich uit aan de nazi’s. Terwijl zijn jongste broer Ludwig uitgroeide tot filosoof van de eeuw, maakte de eigenwijze Paul zijn debuut als pianovirtuoos in de Gouden Zaal van de Wiener Musikverein. Het begin, hoopte hij, van een internationale carrière als solist. Dat liep echter anders, want kort daarop brak de Eerste Wereldoorlog uit met het genoemde gevolg.
In het midden het Prisma strijkerstrio. Links klarinettist Lars Wouters van den Oudenweijer, rechts Folke Nauta met eenzelfde kistje als waarop Wittgenstein geoefend heeft. Foto: Foppe Schut
Een schat verzameld
Folke Nauta: “In zekere zin lift ik nu lekker mee op alles wat al voor Wittgenstein geschreven is, maar het is toch bijzonder dat, ondanks het feit dat al die stukken bestonden, kennelijk niemand meer op het idee is gekomen om ze weer eens uit te voeren.” Dat is jammer, want na de inventarisatie die Nauta uitvoerde, bleken er zeer goede werken tussen te zitten. Het meeste werk heeft na de dood van Wittgenstein meer dan een halve eeuw in een kluis opgesloten gezeten. Pas toen diens weduwe overleed, kwamen de muziekstukken weer tevoorschijn en werden over de wereld verspreid. Het is aan het speurwerk van Folke Nauta te danken dat het werk nu verzameld is. Samen met klarinettist Lars Wouters van den Oudenweijer, violist Janneke van Prooijen, altviolist Elisabeth Smal en cellist Michiel Weidner worden de werken weer uitgevoerd. Ze spelen tijdens hun concerten ook werk van hedendaagse componisten, zowel voor piano linkerhand als andere instrumentalisten.
Lex Bolmeijer, presentator van Radio 4, maakte samen met Nauta en andere kenners een interessante vijfdelige podcast over het bijzondere project. De podcast heet 'De pianist met één hand' en is te beluisteren op de verschillende podcastkanalen.